Achtergrond: Bodemweerbaarheid is niet eenvoudig

Om deze complexiteit te beschrijven heeft de WUR in opdracht van BO akkerbouw een zeer uitgebreide literatuurstudie gedaan naar ziektewerendheid van bodems. De literatuurstudie schept structuur in de definitie van weerbaarheid en legt ook de vragen en de beperkingen bloot.

Ziekteverwekker is wel aanwezig
Een ziektewerende bodem wordt omschreven als een bodem waarin een aanwezig pathogeen niet of veel minder schade veroorzaakt dan in andere bodems. Een bodem kan ziektewerend zijn doordat het de aanwezige pathogenen inactief houdt of doordat deze afsterven Een pathogeen is een ziekteverwekker. In deze definitie is de ziekteverwekker dus net zo veel aanwezig als in een niet weerbare bodem. De ziekteverwekker wordt inactief gehouden of gedood, of de resistentie wordt gestimuleerd. Een bodem kan een pathogeen inactief houden bijvoorbeeld doordat ze geen kans heeft om zich te verspreiden. Zo hebben Pythium ultimum (omvalziekte en -wortelrot) en Spongospora subterranea (poederschurft) veel minder kans in bodems waarin geen natte plekken ontstaan.

Een goede bodemstructuur en fosfaatvoorziening vroeg in het seizoen zijn belangrijk om pythium te voorkomen.

Drie soorten werkingsmechanisme
Het werkingsmechanisme van ziekteverwerkers wordt ingedeeld in een aantal types van weerbaarheid: weerbaarheid van het systeem, door microben en abiotisch. 

Verhoogde systeemweerbaarheid
Een verhoogde systeemweerbaarheid rust op vruchtwisseling. Daarbij is vruchtwisseling van belang voor de afwisseling van ziektegevoelige of vermeerderende rassen maar ook voor bestrijding van pathogenen zoals tagetes tegen wortellesieaaltjes.

Microbiële ziektewering
Met microbiële ziektewerking wordt de leefomgeving van pathogenen (ziekteverwekkers) minder geschikt gemaakt door competitie om voedsel en ruimte of door parasitisme of predatie. Ook de productie van antibiotica of toxische verbindingen door bodemorganismen kunnen zorgen voor ziektewerking.
De werking van biostimulanten of van biologische bestrijders berust vaak op microbiële ziektewering. Via het toepassing van organische stof stimuleer je weer het ontwikkelen van deze microbiële ziektewering.

Abiotische ziektewering
Een derde mechanisme om weerbaarheid te verhogen is het creeren van een ongunstig abiotisch milieu voor pathogenen. Bekalken om zuurgraad te verhogen is zo'n maatregel maar ook het tegengaan van natte plekken of bodemverdichting. Ook de optimalisatie van nutriëntenbeschikbaarheid valt hieronder.

De indeling betekent niet dat de maatregelen op zich zelf staan. Een combinatie van maatregelen leidt tot een weerbaar systeem.

Afbeelding: vruchtbarebodem.nl


Bodemgezondheid
In de verkenning komt een ander aspect naar voren: weerbaarheid blijkt niet noodzakelijk gekoppeld te zijn aan bodemgezondheid. In een aantal gevallen is dit wel zo: zo gedijt de ziekte pythium goed op natte gronden gedijt en poederschurft in een zure bodem. Maar bij andere ziektes, zoals bijvoorbeeld aardappelcysteaaltjes of fusarium is er helemaal geen relatie.
Uit de literatuurstudie blijkt ook dat de huidig gebruikte set parameters lang niet altijd iets zegt over de weerbaarheid.

Bodemkwaliteit, bodemgezondheid, bodemweerbaarheid
Zo worden onder andere bodemademhaling (respiratie), het aantal bodemschimmels en -bacteriën of regenwormen, en de samenstelling van bodem-organische stof wel geassocieerd met bodemkwaliteit en bodemgezondheid, maar hoe die vervolgens gerelateerd zijn met ziektewerendheid is vaak niet duidelijk. Alleen bij extreme niveaus van bodemparameters kan er wel een directe relatie zijn met ziektewerendheid. Maar meestal is een relatie niet met zekerheid vast te stellen.

Wormen
Een voorbeeld hiervan zijn regenwormen. Het staat vast dat regenwormen in kleigronden goed zijn voor de bodemkwaliteit: ze beïnvloeden de bodemstructuur, en dus zouden regenwormen op deze manier gunstig kunnen zijn tegen de hiervoor genoemde pythium: deze gedijt immers goed bij natte gronden. Toch is een relatie tussen regenwormen en ziektewerende bodems voor zover bekend nooit aangetoond. En, als je al zou willen streven naar meer wormen in de grond: wat is het streefgetal dan?

Stress
Los van ziektewering is de bodem ook belangrijk voor het algemene functioneren van planten.  Het is simpelweg altijd van belang dat de uitgangssituatie voor een gewas goed is. Verdichte gronden leiden bijvoorbeeld in natte periodes tot zuurstofarme gronden, en daarmee tot 'gestresste wortels'. En jonge planten of 'gestresste planten' zijn vatbaarder voor ziektes. De stress maakt van de wortel een makkelijke invalspoort voor pathogenen die zich onder die omstandigheden juist thuis voelen. Als bekend is dat een perceel besmet is met een pathogeen die jonge planten aantast, dan kan het zinvol zijn om teeltmaatregelen in te zetten die de snelheid van groei in het jonge plantstadium bespoedigen (bv. later zaaien (de bodemtemperatuur is dan hoger), minder diep poten, aardappelen voorkiemen, rijenbemesting). Ook dient de bemestingstoestand van de bodem in overeenstemming te zijn met de behoefte van het gewas.

De literatuurstudie onderschrijft hiermee dat er veel aanwijzingen zijn maar weinig goed onderbouwde wetenschappelijke bewijsvoering. Tegelijkertijd is er nog te weinig bekend over de praktische invulling in alle variatie van landbouwbodems, gewaskeuzes, weersomstandigheden, en van het economische plaatje van maatregelen. Een boer of tuinder heeft nog altijd het meeste verstand van zijn landbouwperceel. Termen als 'gezond boerenverstand' en de 'bodem als black box' blijft voorlopig dus nog van toepassing.

Bron: A.J. Termorshuizen, L.P.G. Molendijk, J. Postma, 2020. Beheersing van bodempathogenen via bodemgezondheidsmaatregelen: Een overzicht van de beschikbare kennis voor een selectie van akkerbouwgewassen met hun bijbehorende bodemziekten.